Орчин цагийн “Ард Аюуш” буюу нийтийн ашиг сонирхлыг хамгаалагч
Өнөө бидний ороо бусгаа нийгэмд хаашаа л харна стандартгүй зам, зөвшөөрөлгүй барилга гээд нийтийн эрх ашиг зөрчсөн асуудал дүүрэн. Эхэндээ бид уурлаж бухимдаж, цахим хуудсаар нэг яриа болдог ч удалгүй эвлэрчихсэн явдаг. Энэ мэт хууль бус асуудлыг хөндөж, хөөцөлдөн шүүхээр шударга ёсыг тогтоолгохыг нийтийн эрх ашгийг хамгаалах үйл ажиллагаа гэдэг. Жишээ нь олон нийтийн дунд “Авилга хороолол” гэгдэх болсон хэрэг буюу голын онцгой хамгаалалтын бүсэд усан парк барих зориулалтаар зөвшөөрөл аваад барилга барьж байсныг нийтийн эрх ашгийг хамгаалах чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг “Онч шийдэл” ТББ анх хөндөн, шүүхэд нэхэмжлэл гаргаснаар олон хүний аюулгүй амьдрах эрхийг хамгаалж чадсаныг бид мэднэ.
Дээр хэлсэнчлэн өдгөө нийтийн эрх ашиг зөрчсөн асуудал олон. Харин түүний араас явах эрх бүхий байгууллага цөөн хийгээд нэхэмжлэл үүсгэх асуудлын хүрээ хязгаарлагдмал. Өөрөөр хэлбэл, энэ чиглэлийн хэргээр шүүхэд хувь хүн нэхэмжлэх гаргах эрхгүй бөгөөд хуульд заасан тодорхой шаардлага хангасан төрийн бус байгууллагад л байдаг байна. Гэхдээ 2019 онд баталсан Өмгөөллийн тухай хуулиар өмгөөлөгч хүн нийтийн эрх ашгийн өмнөөс нэхэмжлэл гаргах эрх үүсчээ. Мөн хүрээлэн буй орчин, хүүхдийн эрх, нийтийн өмч, нийтийн эрүүл мэнд гэсэн дөрөвхөн чиглэлээр л шүүхэд нэхэмжлэл үүсгэх эрхтэй байдаг аж. Гэтэл амьдрал дээр хэчнээн олон асуудал байдаг билээ. Хэдийгээр манайд төрийн бус байгууллагууд олон байдаг ч нийтийн эрх ашгийг хамгаалах чиглэлээр тогтвортой үйл ажиллагаа явуулдаг нь гарын арван хуруунд багтахаар цөөн байдаг аж. Тухайлбал, “Онч шийдэл”, “Амьд хууль”, “Хил хязгааргүй хуульчид”, “Байгаль орчны төлөөх хуульчдын эвсэл”, “Лантуун дохио” зэрэг ТББ-ыг нэрлэж болно.
Адгийн зарга 10 хоног гэдэгчлэн нийтийн эрх ашгийг хөндсөн асуудлын хүрээ голдуу том байхын хэрээр хэрэг шийдвэрлэх хугацаа сунжирна. Асуудлын зангилааны нөгөө учиг голдуу эрх мэдэл бүхий албан тушаалтан дээр очдог учир мэдээж тэд өөрийн гараар өгсөн зөвшөөрлийнхөө эсрэг тийм амархан мэдүүлэг өгөхгүй. Тэгэхээр нийтийн эрх ашгийн төлөө явах нь асуудлын араас тууштай явах итгэл, хэл ам, дарамт шахалтаас ангид байх сэтгэлзүйн дархлаа, хамгийн гол нь нийтийн эрхийг дээдэлсэн нугаршгүй зүрх сэтгэлтэй хүний л хийж чадах ажил болж байгаа юм.
Нийтийн эрх ашгийн зөрчлийн эсрэг талд цөөнхийн ашиг сонирхол буюу голдуу эрх мэдэл бүхий хүчтэй бүлэглэл байдаг нь нууц биш. Өөрөөр хэлбэл, олон нийтийн төлөө дуугардаг төрийн бус байгууллагууд тэр том бүлэглэлтэй тулдаг гэсэн үг. Хүч тэнцвэргүй тулаан байгаа биз. Энэ тулаанд тэдний гартаа барьдаг ганц зэвсэг нь хууль. “Манай хууль бол харьцангуй сайн. Гэхдээ сүүлийн үеийн хулгайн хуулиуд хэцүү. Хамгийн гол нь аль ч хуулийн хэрэгжилт нойл болсон. Бүгд даргын үгээр явдаг. Хуулийн дагуу шаардлага тавихаар хөдөлж өгдөггүй” хэмээн “Онч шийдэл” ТББ-ын гүйцэтгэх захирал Ө.Эрдэнэ-Очир хэлсэн. Гэхдээ л үнэн ялдаг хойно тэд тууштай явсан ихэнх хэргээ нийтийн эрх ашигт нийцүүлэн шийдүүлж чаддаг нь гайхалтай. Ер нь нийтийн эрх ашгийг хөндсөн асуудал бүх цаг үед байсаар ирсэн хийгээд түүний төлөө босох зоригтныг цаг үе нь төрүүлсээр байдгийг бодит дүрээс сэдэвлэсэн “Ард Аюуш” киноноос харж болно.
Сайны хажуугаар саар гэгчээр нийтийн ашиг сонирхол нэрийн дор аливаа асуудлыг дэвэргэж, улс төржүүлэх байдал манайд түгээмэл. Түмний нэр барьж, чанга хашгирах нь нийтийн эрх ашиг хамгаалж буй хэлбэр гэж ойлгож болохгүй. Харин баримт нотолгоотой, батлагдсан дүгнэлттэй асуудлыг зохих эртэй байгууллага шүүхэд нэхэмжлэл үүсгэх нь өнөө цагт хуульд нийцсэн арга хэмжээ болоод байгаа юм. Гэхдээ энэ нь тухайн асуудлаар шүүхэд хандаж нийгэмд гаргаж тавингаа хуульзүйн, нийгмийн, хандлагын өөрчлөлтийг давхар хийж байдгаараа нөлөөллийн хүрээ асар өргөн байдгийг мэргэжлийн хүмүүс хэлж байсан. Тэгэхээр нийтийн эрх ашгийн асуудал зам нь бартаатай ч үр дүн нь нийгмийн хамарсан хэмжээнд хүрдэг байна.
Шүүхийн тодорхойгүй байдал буюу гацаах механизм
2020 онд Нээлттэй нийгэм форумаас нийтийн ашиг сонирхлыг хамгаалахтай холбоотой хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны талаарх судалгаа явуулжээ. Энэхүү судалгааны дүгнэлтээс харахад нийтийн ашиг сонирхлыг хамгаалах хэргүүд шүүхийн буцаагдах тохиолдол элбэг байгааг дурдаад, энэ нь нэхэмжлэл өгсөн төрийн бус байгууллагаас илүү шүүгчтэй холбоотой зөрчлөөс түлхүү үүдэлтэй байгааг харж болохоор байна. Тухайлбал, тухайн нэхэмжлэлийг шүүх нийтийн эрх ашгийг зөрчсөн эсэхэд биш хэн буюу ямар байгууллага тухайн нэхэмжлэлийг өгсөн үзэмжээр нь ханддаг байдал түгээмэл байгааг дурдсан байна лээ. Мөн нэхэмжлэлийг ямар нэг байдлаар буцаахын тулд шүүгчид хуулийг янз бүрийн байдлаар тайлбарлах эсвэл төрийн бус байгууллагад тавих шаардлагыг нэмэх зэргээр ханддагийг дурджээ. Үүнийг тус судалгаанд “Судалгаагаар нийтийн ашиг сонирхлыг төлөөлөн хамгаалах маргааны тухайд шүүх өөрийн санаачилгаар ажиллагаа хийсэн тохиолдол нэн цөөн байгаа нь шүүх цаашид нийтийн ашиг сонирхлыг хамгаалах маргаанд ач холбогдол өгч, бүтээлчээр хандахыг сануулсан хэрэг”, мөн “Шалгуур тогтоохдоо ТББ-д хүндрэл учруулсан шаардлагагүй хязгаарлалт бий болгохоос зайлсхийх” зэргээр зөвлөмждөө тусгаснаас харж болно.
Төрийн бус байгууллагуудын тухайд туршлага, мэдлэгийн асуудал байсан ч өдгөө төлөвшлийн шатандаа харьцангуй тогтож ирж байгаа гэж үздэг юм билээ. Дээрх судалгаанаас нийтийн эрх ашгийг хамгаалах энэ сайн жишгийн хөгжлийг шүүхийн шатандаа буюу төрийн байгууллагын төвшиндөө гацааж байгаа нь харагдаж байсан. Тиймээс төрийн байгууллагын төвшинд хуулиа хэрэгжүүлэх, асуудалд бодитой хандах шаардлага байсаар байна.
Н.Энхжаргал: Асар их шахалтын эсрэг тэмцэх сэтгэлзүйтэй байх нь чухал
Нийтийн эрх ашгийг хамгаалах чиглэлээр 2016 оноос хойш тууштай ажиллаж байгаа ТББ-уудын нэг бол “Амьд хууль” төв. Тус төвиийн тэргүүн Н.Энхжаргал Баянхонгор аймагтаа байгаль орчны чиглэлээр цөөнгүй өмгөөллийн ажлын ард амжилттай гарч байжээ. Тэрээр ЕБС-иа төгсөөд нутагтаа мал маллаж байгаад, хуульч мэргэжил эзэмшин, улмаар нийтийн эрх ашгийг хамгаалах чиглэлээр дагнан ажиллах болсон нь түүний хэлснээр “дотоод дуу хоолойгоо дагасан” хэрэг байв. Үнэндээ ч өөрийн биш бусдын асуудлын төлөө сайн муу хэлүүлэн байж зүтгэнэ гэдэг дурын хүний барьж аваад хийдэг ажил биш билээ.
-Бусдын нүдээр бол хүсэмгүй энэ ажлыг та яагаад хийж эхлэх болов?
-Орхигдоод байгаа нийтийн эрх ашгийг араас хэн нэгэн явах ёстой. Тэдний нэг нь л би. Багаасаа л ядарсан нэгэнд нь тусалчих юмсан гэдэг сэтгэлтэй байсан шиг байгаа юм. Ядаж л гудамжны үзүүрт учраа олохгүй зогсоо хүнд өргөдлийг нь бичээд өгөх юмсан гэж боддог байсан. Хөдөөд уугуул иргэдийн эрх ашиг зөрчигдөх явдал их. Жишээ нь малчдын үе удмаараа амьдарсан газарт өөрсдөд нь мэдэгдэлгүй газар олгох явдал байдаг. Энэ байдлаар олгосон хоёр зөвшөөрлийг шүүхэд маргаан үүсгээд явж байгаа. Нэмж хэлэхэд, Ашигт малтмалын тухай хууль хамгийн их өөрчлөлт орсон.
-Тэр хэрээр сайжирсан уу, муудсан уу?
-Би хувьдаа сайжирсан гэж хэлэхгүй. Орон нутагтай холбоотой зүйлсийг нь бүр бүдгэрүүлээд байгаа. Түүнээс гадна Баянхонгорт байдаг хэдэн уурхай бараг бүгд гаднын хөрөнгө оруулалттай болсон.
-Шахалт дарамтаас болоод шантрах үе байв уу?
-Шантрах үе гаралгүй л яахав. Зам нь цагаан юм, болох байх л гэж боддог. Асар том шахалтын эсрэг тэмцэх сэтгэлзүйтэй байхгүй бол болохгүй. 10 гаруй жил энэ ажлыг хийгээд явлаа. Одоо бол шантрах зүйл байхгүй. Тэгээд ч орон нутгийнхан намайг мэдэх болохоор “Түүнд юу ч хэлээд нэмэргүй чигээрээ хүн” гэдэг. Гэхдээ нийгмийн эрх ашгийг хамгаалах асуудалд хуульчид л тэмцэхгүй бол өөр хүмүүс чадахгүй.
Нийтийн эрх ашгийн асуудал бол энгийндээ нийтийн сайн сайхны тухай асуудал. Тиймээс аль ч нийгэмд их бага хэмжээгээр нийтийн эрх ашиг хөндөгдсөөр байх агаад түүнийг хамгаалах шаардлага, орон зай байсаар байх билээ. Тэрхүү талбарт олон нийтийн өмнөөс туг болж зогсох “баатрууд”-ыг цаашид ч цаг үе өөрөөсөө төрүүлсээр байх нь гарцаагүй.
Д.ПҮРЭВСҮРЭН
Жич: Гол зургийг “Мэдрэмжтэй мэдээлье” группийн сэтгүүлчдэд нээлттэй сангаас ашигласан бөгөөд тоон мэдээллийг Нээлттэй нийгэм форумын судалгаанаас эш татсан болно.
